Kullar birşey yapmak irâde edince, O irâde etmezse o iş olmaz. O da dilerse, olur. Var olmasını dilemediği şey, var olmaz. Var olursa, acz, gücü yetmemek olur. Allahü teâlânın herşeye gücü yeter. Dilese bütün insanlar ve cinnîler mü’min olup itâ’at eder. Dileseydi, hepsi kâfir olurdu.

Süâl: Herşey, Onun dilemesi ile oluyor. Kâfirlerin küfrünü dilemişdir. Onlar, bu irâdeye karşı gelemezler. Bunun için zor ile kâfir oluyorlar. Onlara îmân etmelerini emr, olmayacak şeyi istemek olur. Onların îmân etmesini emr ediyor da, niçin îmân etmelerini dilemiyor? Herkesin îmân etmesini emr ediyor da, niçin herkesin îmân etmesini irâde etmiyor, dilemiyor?

Cevâb: Allahü teâlâya, yapdığı şeyleri beğenmiyerek, bunların sebebi sorulmaz. Allahü teâlâ, ileride olacak herşeyi ezelde, sonsuz geçmişde biliyordu. İlmi, olacak şeylere tâbi’dir. Ya’nî nasıl olacaklar ise, öylece bilmişdir. Öyle olacakları için öyle bilmişdir. Yoksa, öyle bildiği için, öyle olmağa mecbûr olmuyorlar. İşte, Allahü teâlânın irâdesi, bu ilmine uygun oluyor. Kudret ve tekvîn sıfatları da, irâdesine uygun oluyor.

Kullarda, irâde-i cüz’iyye, ya’nî seçmek, dilemek vardır. Birşeyi yapmak isterler veyâ istemezler. Ehl-i sünnetin iki imâmından Ebû Mensûr Mâtürîdî “rahime-hullahü teâlâ” buyuruyor ki, irâde-i cüz’iyye, başlı başına bir varlık değildir. Dışarda var değildir. Kudret-i ilâhiyye ile ilgisi yokdur. Allahü teâlâ, filân kimsenin günâh işlemek isteyeceğini ezelde biliyordu. O kimse, isteyince, Allahü teâlâ da diler ve yaratır. Günâh hâsıl olur. Kulun irâdesi, Allahü teâlânın kazâsına, takdîrine ve yaratmasına sebeb olmakdadır.

İnsanların yapamıyacağı şeyler, üç dürlüdür:

1 — O şeyin kendi yapılamaz. İki cismi, bir anda, bir yerde bulundurmak gibi. Şişeden suyu çıkarmadan, başka sıvı doldurulamaz.

2 — Kendi yapılabilir. Fekat âdetde kullar yapamaz. Bir dağı yerinden kaldırmak gibi.

3 — Yapılabilir. Fekat, Allahü teâlâ, kulun yapmıyacağını bildiği için, kul onu dilemez. Allahü teâlâ, birinci ve ikinci kısmları emr etmedi. Üçüncü kısmın yapılmasını emr etmekdedir. Meselâ, Ebû Cehlin îmân etmiyeceğini ezelde bildiği ve küfrünü dilediği hâlde, îmân etmesini emr etdi.

Demek ki, insan yapmağı ve yapmamağı seçmekde, dilediğini yapmakdadır. Kulun bu dilemesi, Allahü teâlânın irâde etmesine ve yaratmasına sebeb olmakdadır.