Augustinin, teslîsi isbât için yazdığı (de Trinite) kitâbında ve diğer kitâblarındaki, Tanrı, rûh ve kâinât hakkındaki düşünceleri, Eflâtûn felsefesinin aynıdır. Eflâtûnun (akl, irâde ve his, bir insan meydâna getirir) sözünü, teslîsi isbât için delîl getirir ve (teslîsdeki üçlük birbirinden ayrı olmakla berâber, bir Tanrı meydâna getirir) der. Eflâtûn ve talebelerinin gerçek Tanrıyı idrâk etdiklerini söyler. Eflâtûnun idealar felsefesinden hareket ederek, kelâmın yaratıcı olduğunu ve kelâmın Îsâ aleyhisselâm olduğunu savunur. Hıristiyanlar arasında kendisine kıymet verilen ve hıristiyan azîzlerinden kabûl edilen Augustin, hıristiyanlıkdaki teslîs, hayr ve şer inançlarının aynen Eflâtûnun felsefesinde bulunduğunu, i’tirâf etmekdedir. Hattâ teslîsi isbât için Eflâtûnun görüşlerini delîl olarak zikr etmekdedir. Mîlâddan 350 sene önce ölen bir kimsenin fikrlerinin, hıristiyanlık inançları ile aynı olmasına hıristiyanlar acabâ nasıl cevâb verirler. Bu hâl, Eflâtûnun, Îsâ aleyhisselâm zemânında yaşadığını göstermekdedir ki, doğrusu da budur. Büyük islâm âlimi İmâm-ı Rabbânî Ahmed Farûkînin “rahmetullahi aleyh”[1] (Mektûbât)kitâbının 266. cı mektûbunda da böyle olduğu bildirilmekdedir.

Mîlâdın sekizinci asrında kilise azîzlerinden Saint Thomas da, Eflâtûnun talebesi Aristonun felsefesini esâs alarak, hıristiyanlık inançlarını, bilhâssa teslîsi isbâta çalışır. Bu kitâbımızda, Eflâtûn ve Aristo felsefesinin gerçek müdâfii olan, kilise azîzlerinin temâmını zikr etmemiz mümkin değildir. Ancak okuyanlara gerçek bir fikr vermesi bakımından bir husûsu zikr etmek fâideli olacakdır: Bütün Ortaçağ boyunca ve Avrupada rönesansın gerçekleşmesinden sonra dahî, Eflâtûn ve Aristonun felsefesine karşı çıkmanın, kabûl etmemenin, hattâ küçük bir i’tirâzın cezâsı, kilisenin engizisyon mahkemeleri kararı ile ölümdü. Bugün, teslîse inanan hıristiyanlar, acabâ bunu nasıl îzâh ederler? Eflâtûn felsefesi (Platonism), Revâkıyyûn felsefesi(Stoicism), İşrâkıyyûn felsefesi (Gnosticism) ve diğer yunan felsefe mekteblerinin hıristiyanlık inançlarının te’sîs ve teşekkülünde büyük etkisi olduğu muhakkakdır. Bu husûs, Dr. Edwin Hatchin (The Influence of Greek Ideas on Christianity=Yunan felsefesinin Hıristiyanlık üzerinde etkisi) ismli kitâbında delîlleri ile uzun anlatılmakda ve isbât edilmekdedir.]

Yukarıda zikr edilen ifâdelerden anlaşılıyor ki, kalbin kötü huylardan temizlenmesi, güzel ahlâk sâhibi olarak se’âdete kavuşmak, kadere râzı olmak, tevekkül üzere bulunmak, insanları Allahın oğulları, çocukları kabûl edip, Allahü teâlâyı hepsinin müşterek babası kabûl etmek, yalnız İncîllerin haber verdiği şeyler değildir.

—

[1] İmâm-ı Rabbânî 1034 [m. 1624] de Serhendde vefât etdi.