(Mu’tezile) ve (Kaderiyye) denilen câhil ve ahmak kimseler, kazâ ve kadere inanmadılar. İnsan, dilediğini, kendi gücü ile yaratmakdadır dediler. Böyle, kâfir olan kimseler, zemânımızda çokdur.
Hayr ve şer, herşeyin yaratılmasında, insanın irâdesinin ve ihtiyârının da te’sîri vardır. İnsan bir şey yapmak ister, Allahü teâlâ da isterse, o şeyi yaratır. İnsanın irâdesine, dilemesine (kesb)denir. Demek ki, insanların yapdığı her hareket, her iş, insanın kesbi ve Allahü teâlânın yaratması iledir. Adam öldürene kıyâmetde azâb yapılması, onu kesb etdiği içindir.(Cebriyye) denilen kimseler ise, insanın kesbini, irâdesini inkâr etdiler. İnsan istese de, istemese de, her hareketini, her işini Allah yaratır. İnsanın her işi, ağaç yapraklarının rüzgârdan sallanması gibidir dediler. Her şeyi Allah zorla yapdırıyor. İnsan hiç bir şey yapamaz zannetdiler. Böyle söylemek küfrdür. Böyle inanan kâfir olur. Bunlara göre, iyi iş yapanlara kıyâmetde sevâb verilir. Günâh işleyenlere, azâb yapılmaz. Kâfirlere, âsîlere, fâsıklara azâb yapılmaz. Çünki, bu günâhları yapan hep Allahü teâlâdır. Bunlar, günâh işlemeğe mecbûr olmuşlardır dediler. Bütün Peygamberler, böyle inananlara la’net etdi. Elin, ayağın titremesi ile, irâde ederek hareket etdirilmesi, bir olur mu? (Hicr) sûresinin 92 ve 93. üncü âyetlerinde meâlen, (Allahü teâlâ onların yapdıklarının hepsini soracakdır)buyuruldu. (Vâkı’a) sûresinin 24. üncü âyetinde meâlen, (Yapdıklarının cezâsını çekeceklerdir) buyuruldu. (Kehf) sûresinin 29. uncu âyetinde meâlen, (İsteyen îmân etsin, dileyen inkâr etsin. İnkâr edenlere Cehennem ateşini hâzırladık) buyuruldu. (Nahl)sûresinin 33. üncü âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ, onlara zulm etmez. Onlar, kendilerine zulm ediyorlar) buyuruldu. Ba’zı mezhebsizler, zındıklar, Allahü teâlânın emrlerine ve yasaklarına uymak zahmetinden kurtulmak için ve günâhlarından dolayı azâb çekmemek için, insanların irâdesi, kesbi bulunduğuna inanmıyorlar.
Allahü teâlâ kerîmdir, merhameti sonsuzdur. İnsanlara hep fâideli olan şeyleri ve yapabilecekleri kadar emr etmişdir. Zarârlı olanları yasak etmişdir. (Bekara) sûresinin 286. ıncı âyetinde meâlen, (Allahü teâlâ insanlara kolay yapacakları şeyleri emr etdi) buyuruyor. İnsanda irâde bulunduğuna inanmayanlara, çok şaşılır. Bunlar, kendilerine itâ’at etmiyenlere, sıkıntı verenlere niçin kızıyorlar? Oğullarını ve kızlarını niçin terbiye etmeğe uğraşıyorlar? Zevcelerini kötü yolda görseler, niçin kızıyorlar? Niçin, bunların irâdesi yokdur, mecbûrdurlar diyerek, hoş görmüyorlar? Dünyâda her kötülüğü yapıp, âhıretde azâb görmemek için böyle inanıyorlar. Hâlbuki, (Tûr) sûresinin 7. inci âyetinde meâlen, (Rabbin elbette azâb yapacakdır.